Sinfin idarə edilməsi, təhsil proqramı və planı, tədris metodu, təhsil fəaliyyəti, texnologiya, zaman, məkan, müəllim və şagird arasında effektiv koordinasiyanı təmin etməklə öyrənmə üçün əlverişli mühit və nizam yaratmaqdır. (Sarıtaş, 2000, s. 48) Sinfin idarə olunması təhsil idarəçiliyinin ilk və əsas addımıdır.
Sinifdə şagirdlər nizamsız və hörmətsiz olsalar və eyni zamanda sinifdə şagird davranışını istiqamətləndirəcək aydın qayda və prinsiplər yoxdursa, xaos yaranır. Bu vəziyyətdən həm müəllimlər, həm də tələbələr narazıdır. Bir tərəfdən müəllimlər öyrətməyə can atır, digər tərəfdən tələbələr lazım olduğundan çox az öyrənirlər. Əksinə, yaxşı idarə olunan sinif otaqlarında tədris və öyrənmə üçün əlverişli mühit var. Sinifdə bu mühitin yaradılmasına səy göstərilməlidir və bu prosesdə ən böyük məsuliyyət müəllimin üzərinə düşür. Bu baxımdan təhsilin idarə edilməsinin keyfiyyəti sinif idarəetməsinin keyfiyyətindən asılıdır.
Sinif idarəetmə modelləri bəzi tədqiqatçılar tərəfindən dörd başlıq altında qruplaşdırılsa da: reaktiv, ehtiyatlı, inkişaf etdirici və vahid digər tədqiqatçılar tərəfindən beş başlıq altında müzakirə olunur: ənənəvi, reaktiv, ehtiyatlı, inkişaf etdirici kimi qruplaşdırılır.
Müəllimlərin qəbul etdiyi intizam yanaşmalarına əsasən, fərqli sinif idarəetmə modellərini qeyd etmək olar. Müəllim zaman və vəziyyətdən asılı olaraq bu modellərdən birini əsaslandıra bilər və ya bir çox yanaşmalardan faydalana bilər. Əslində, sinif idarəetmə yanaşmalarını və sinif idarəetmə modellərini kəskin sərhədlərlə ayırmaq çətindir. Çünki sinif idarəetmə modelləri həm də ənənəvi və müasir yanaşmalardan ibarətdir. Bu tədqiqatda sinif idarəetmə modelləri müvafiq ədəbiyyata uyğun olaraq ənənəvi, reaktiv, ehtiyatlı, inkişaf etdirici və vahid modellər kimi araşdırılmışdır.
Ənənəvi Model: Ənənəvi sinif idarəetmə yanaşmasında təhsil müəllim mərkəzli şəkildə təşkil edilir. Sinif fəaliyyətlərində müəllim çox fəal, tələbələr isə passivdirlər. Müəllim-şagird və tələbə-şagird münasibətləri son dərəcə strukturlaşdırılmışdır və bütün səlahiyyətlər müəllimdə cəmləşmişdir.
Reaktiv Model: Bu model, mükafat-cəza tipli fəaliyyətlərlə arzuolunmaz tələbə davranışlarını aradan qaldırmağa çalışan bir sinif idarəetmə modelidir. Müəllimin arzuolunmaz tələbə davranışına reaksiyası kimi inkişaf edir. Qrupdan çox fərd üzərində fokuslanan və klassik sinif idarəçiliyi yanaşmalarını ehtiva edən bu model şagirdlə ünsiyyətdə arzuolunmaz nəticələrə səbəb ola biləcəyi üçün daim tənqid edilir. Reaktiv modeldən istifadə edərkən unutmaq olmaz ki, hər reaksiyanın əks reaksiyası olacaq. Demək olar ki, reaktiv modeldən tez-tez istifadə edən müəllimlərin sinif idarə etmə bacarıqları aşağıdır. Burada məqsəd sinifdə baş verən arzuolunmaz davranışları dəyişdirməkdir. Müəllimin hadisələrin səbəblərini deyil, nəticələrini ön plana çəkməsi və reaksiyalarını əsasən fərdin özünə yönəltməsi, arzuolunmaz davranışlara qarşı daha çox cəza üsullarından istifadə etməsi, qaydaları məqsədə çevirməsi və heç bir müzakirə aparmadan həyata keçirməyə çalışması reaktiv modelə uyğun sinif idarəçiliyi davranışlarıdır.
Sinif nizamının yaradılması prinsipinə əsaslanan bu modeldə arzuolunmaz davranışların və vəziyyətlərin qarşısını almaq üçün qaydalar qoyulur. Sinifdə rastlaşa biləcək problemlərə qarşı əvvəlcədən planlaşdırılmış ehtiyat tədbirlərinin görülməsi modeli kimi də izah edilə bilər. Bununla belə, tədbir görülməsi şagird üçün şişirdilməli və darıxdırıcı olmamalıdır. Gözlənilməz vəziyyətlərdə bu model təsirsiz olur. Bu modeldə müəllim hadisələrin nəticələrinə deyil, səbəblərinə diqqət yetirir və öz reaksiyalarını şəxsə deyil, əsasən hadisəyə yönəldir.
Ehtiyat Modeli: Sinifdə baş verə biləcək problemlərin təxmin edilməsi hər cür vəziyyəti proqnozlaşdıra bilən sinif nizamının yaradılması prinsipinə əsaslanan bu modeldə arzuolunmaz davranışların və vəziyyətlərin qarşısını almaq üçün qaydalar müəyyən edilir. Sinifdə rastlaşa biləcək problemlərə qarşı əvvəlcədən planlaşdırılmış ehtiyat tədbirlərinin görülməsi modeli kimi izah edilə bilər. Bununla belə, tədbir görülməsi şagird üçün şişirdilməli və darıxdırıcı olmamalıdır. Gözlənilməz vəziyyətlərdə model təsirsiz olur. Bundan əlavə, həddindən artıq ehtiyat tədbirlərinə yanaşma, ehtiyat tədbirləri içində boğulmağa səbəb ola bilər. Bu modeldə müəllim hadisələrin nəticələrinə deyil, səbəblərinə diqqət yetirir və öz reaksiyalarını şəxsə deyil, əsasən hadisəyə yönəldir.
İnkişaf modeli: Bu model şagirdlərin inkişaf xüsusiyyətlərinin nəzərə alındığı və sinifin idarə olunması prosesində əsas element kimi görüldüyü bir sinif idarəetmə modelidir. Şagirdlərin fiziki, əqli və emosional inkişaf mərhələlərinə uyğun olaraq sinif fəaliyyətinin dizaynıdır. Şagirdlərin inkişaf xüsusiyyətlərini nəzərə almaq və şagirdlərdən onların inkişaf səviyyələrinə uyğun davranmalarını gözləmək uğurları artıracaq. Şagirdlərin hazırlıq səviyyələrinə uyğun dərslərin planlaşdırılması və həyata keçirilməsi, sinifdə qaydaların müəyyən edilməsində və şagirdlərə vəzifələr təyin edilərkən şagirdlərin inkişaf xüsusiyyətlərinə üstünlük verilməsi, şagirdlərin inkişaf səviyyələrinə uyğun davranışların tələb edilməsi və gözlənilməsi, tələbələrin fərdi inkişaf xüsusiyyətlərinin nəzərə alınması inkişaf modelinə uyğundur.
Vahid model: Bu modelə sistem modeli də deyilir. Ehtiyat modelinə üstünlük versə də, lazım gəldikdə müəllimin bütün modellərə uyğun davranışlardan istifadə edə bilməsini nəzərdə tutur. Arzuolunmaz davranışların və vəziyyətlərin qarşısını almaq üçün onlara səbəb olan hallar aradan qaldırılır. Şagirdlərin inkişaf xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla fəaliyyət həyata keçirilir. Bu modeldə müəllim bütün modelləri situasiya anlayışı ilə nümayiş etdirir. (Başar, 2004) Bundan əlavə, sinif otağının ətraf mühitlə birlikdə nəzərə alınması bu modelin xüsusiyyətlərindən biridir. Burada gözlənilən odur ki, müəllim ən aşağı səviyyədə reaktiv modelə əsaslanan davranışları, ən yüksək səviyyədə isə ehtiyat və inkişaf modelinə əsaslanan davranışlar göstərsin.
Müəllimin sinif idarəetmə modelini düzgün seçib tətbiq etməsində də məktəbin böyük təsiri var. Türnüklü (2005) in dediyinə görə, İngiltərədəki demək olar ki, bütün məktəblərdə davranışın idarə edilməsi siyasəti var. Şagirdlər məktəbəqədər təhsilə başladığı andan bu siyasətə uyğun olaraq təhsil alırlar. Ona görə də müəllimlərin sinif idarə etmə səriştələri çox yüksək səviyyədədir. Türkiyədə müəllimlər öz təcrübələrindən öyrəndikləri dərslərlə öz sinif idarəetmə tərzini yaradırlar. Müəllimin düzgün sinif idarəetmə modelini seçə bilməsi üçün məktəblərin ümumi davranış idarəetmə siyasəti yaratması vacibdir. Bu kontekstdə, bu araşdırmada sinif müəllimlərinin sinif idarəetmə prosesində istifadə etdikləri sinif idarəetmə modelləri araşdırılır. Müəllimlərin özlərinin və dərslərində onlara rəhbərlik edən tədris rəhbərlərinin rəylərinə əsasən müəyyən edilməyə çalışılıb.
Mənbə: e-Journal of New World Sciences Academy Education Sciences, Babaoğlan, E. ve Yıldırım, C.
Məhəmməd Hacı
