Fərdlər haqqında qərar qəbul etmək üçün istifadə  qiymətləndirmə  şagirdin müəyyən bir təhsil mərhələsini, istər sinif bölməsi, istərsə də 11 illik məktəbi başa vurduqdan sonra müəyyən bir səriştə səviyyəsinə çatdığını müəyyən etməyə kömək etmək üçün aparılan qiymətləndirmədir.

Bu istiqamətdə deyə bilərik ki, qiymətləndirmənin əsasını üç əsas element təşkil edir: bu sahədə şagird idrak və öyrənmə modeli, şagirdlərin sübutlarını təmin edəcək müşahidə növlərinə dair inamlar toplusu, səriştələri və sübutları mənalandırmaq üçün şərh prosesi.

Bu üç element açıq və ya gizli ola bilər, lakin hər biri nəzərə alınmadan qiymətləndirmə tərtib oluna və həyata keçirilə bilməz. Üçü üçbucağın küncləri kimi təmsil olunur, çünki hər biri digər ikisinə bağlıdır və ondan asılıdır. Qiymətləndirmənin effektiv olması üçün üç element sinxron olmalıdır. Qiymətləndirmə üçbucağı cari qiymətləndirməni təhlil etmək və ya gələcək qiymətləndirmələri tərtib etmək üçün faydalı çərçivə təmin edir.

İdrak

Üçbucağın idrak küncü şagirdlərin biliyi necə təmsil etdiyi və fənn sahəsində (məsələn, kəsrlər) səriştəsini necə inkişaf etdirdiyinə dair nəzəriyyə və ya inanclar toplusuna istinad edir. İstənilən xüsusi qiymətləndirmə tətbiqində, şagirdlərin indiyə qədər əldə etdikləri səriştələri xarakterizə edən və ya artırmaq üçün təlimat verən tapşırıq üçün ölçülməsi vacib olan bilik və bacarıqlar toplusunu müəyyən etmək üçün bu sahədə öyrənmə nəzəriyyəsi lazımdır.

Biz qiymətləndirmənin bu istiqamətdə ən effektiv olacağını hesab edirik, layihəçi (bir çox hallarda müəllim) öyrənmənin belə aydın və aydın konseptuallaşdırılmış idrak modeli ilə başlayar. Bu model öyrənənlərin biliyi təmsil etməsi və bir sahədə təcrübəni inkişaf etdirməsinin tipik yollarının elmi cəhətdən ən etibarlı anlayışını əks etdirməlidir. Bu tapıntılar insanların necə öyrəndikləri ilə bağlı idrak və təhsil tədqiqatlarından, eləcə də ekspert müəllimlərin təcrübəsindən əldə edilməlidir (Webb, 1992). Öyrənmənin elmi anlayışı inkişaf etdikcə, qiymətləndirmənin koqnitiv əsasları müvafiq olaraq dəyişməlidir. “İdrak” terminindən istifadə etməyimiz o demək deyil ki, nəzəriyyə mütləq tək idrak tədqiqat perspektivindən gəlməlidir. Şagirdin öyrənməsi və anlaması nəzəriyyələri müxtəlif formalar ala bilər və sosial və kontekstual komponentləri özündə birləşdirən biliklərin təqdimatının bir neçə səviyyəsini və növlərini əhatə edə bilər.

Qiymətləndirmənin məqsədindən asılı olaraq, nümunə götürüləcək şagird səriştəsinin birdən yüzlərlə aspektini ayırd etmək olar. Verilmiş qiymətləndirmə üçün nəticə çıxarmaq üçün bu hədəflər insanların mövzunu necə öyrəndiyinə dair daha geniş nəzəriyyənin alt hissəsi olacaq. Qiymətləndirmə üçün hədəflər rəqəmlər, kateqoriyalar və ya bəzi qarışıqlarla ifadə edilə bilər; onlar uzun müddət davam edən və ya növbəti problem addımında dəyişməyə meylli kimi təsəvvür edilə bilər. Bunlar davranış meyllərinə, hadisələrin konsepsiyalarına, mövcud strategiyalara və ya inkişaf səviyyələrinə aid ola bilər. Məsələn, bir ifrat halda, şifahi və kəmiyyət qabiliyyətləri SAT I-nin əsasını təşkil edən koqnitiv çərçivədə yeganə iki dəyişəndir. Bu halda məqsəd imtahan verənləri ümumi şifahi və kəmiyyət qabiliyyətlərinə görə sıralamaqdır. Təfərrüatlı nəzəriyyəyə ehtiyac olmaya bilər.

Daha ətraflı öyrənmə modelləri müəllimlər tərəfindən kurrikulumun müəyyən bir sahəsində şagirdlərin qarşılaşdıqları xüsusi çətinliklərin diaqnozu üçün istifadə edilə bilər. Məsələn, öyrənənlərlə aparılan tədqiqatlar əsasında inkişaf psixoloqu Robert Siegler (1998) öyrənənlərin müxtəlif riyazi və elmi sahələrdə problemləri həll etmək üçün istifadə etdikləri qaydaları (həm düzgün, həm də səhv) müəyyən etmişdir. Haşiyə şəkil.1- də təqdim olunan nümunə şagirdlərin balans miqyaslı problemləri həll etmək üçün istifadə etdikləri qaydaların koqnitiv modelidir.

Aşağıda üçbucağın müşahidə və şərh elementlərini təsvir etmək üçün balans miqyası problemindən istifadə etməyə davam edirik. Ancaq əvvəlcə qeyd etməliyik ki, bu problemlər toplusunda performansın əsasını təşkil edən koqnitiv model, daha az strukturlaşdırılmış problemlər üzrə performansı modelləşdirməyə çalışdığı halda olduğundan daha sadədir. Bundan əlavə, uşaqların mülahizələrinin balans miqyası ilə və problem həllinin digər sahələrində əlavə təhlilləri uşaqların bu tip sistemlər haqqında əldə etdikləri və inkişaf etdirdikləri anlayışların daha dinamik və mürəkkəb hesablarını təmin etmişdir (bax, məsələn, Goldman, Pellegrino and Mertz, 1988; Schauble, 1990; Siegler və Crowley, 1991). Bu məqam praktiklik məsələsini gündəmə gətirir.

Müşahidə

Hər bir qiymətləndirmə həmçinin şagirdləri vacib bilik və bacarıqları nümayiş etdirən bir şey söyləməyə, etməyə və ya yaratmağa sövq edəcək tapşırıq və ya vəziyyətlərin növləri haqqında inanclar toplusuna əsaslanır. Qiymətləndirmə zamanı şagirdlərin cavab vermələri tələb olunan tapşırıqlar özbaşına deyil. Onlar öyrənmənin koqnitiv modeli ilə əlaqəli sübutları təmin etmək və qiymətləndirmə nəticələrinə əsaslanacaq nəticələr və qərarları dəstəkləmək üçün diqqətlə tərtib edilməlidir.

Qiymətləndirmə üçbucağının müşahidə küncü şagirdlərin aydınlaşdırıcı cavablarını alacaq qiymətləndirmə tapşırıqları üçün təsvir və ya spesifikasiyalar toplusunu təmsil edir . Repetitorluq sessiyasında, məsələn, müşahidə çərçivəsi şagirdin dediklərini və etdiklərini, söyləmədiklərini və etdiklərini və ya konkret növ dəstək və ya iskele ilə söylədiyi və ya etdiklərini təsvir edir. Rəsmi qiymətləndirmədə müşahidə modeli imtahan verənin məhsullarını, məsələn, yazılı və ya şifahi cavablar və ya çox seçimli maddələr üçün yayındırıcı seçimini təsvir edir. Qiymətləndirmədə, müşahidələr aparmaq üçün dünyanın hansısa kiçik küncünü strukturlaşdırmaq imkanı var. Şagirdlərin domendə necə öyrəndiyinə dair əsas inancların obyektivindən göründüyü kimi, qiymətləndirmə dizayneri toplanmış məlumatların dəyərini artırmaq üçün bu imkandan istifadə edə bilər.

Məsələn idrak modeli əsasında Siegler (1976) uşağın balans miqyaslı problemləri necə həll etdiyini təsvir edən qaydaları müşahidə etmək üçün vəziyyətlər hazırladı. Uşaqlardan problemləri necə həll etdiklərini soruşmaq ən sadə strategiya kimi görünə bilər, lakin Siegler hesab edirdi ki, bu cür suallara cavablar uşaqların biliyini ya çox qiymətləndirə, ya da aşağı sala bilər. Uşaqlar evdə və ya məktəbdə eşitdikləri məlumatları sadəcə təkrarlasa, cavablar yanlış müsbət təəssürat yaradacaq, əgər uşaqlar əslində malik olduqları bilikləri çatdıra bilməyəcəklərsə, cavablar aldadıcı mənfi təəssürat yaradacaq. Bu mülahizələri nəzərə alaraq, Siegler müəyyən bir uşağın hansı qaydadan istifadə etdiyini müəyyən etmək üçün qayda qiymətləndirmə metodu adlandırdığı müşahidə metodunu tərtib edir.

Müşahidə üçün seçilmiş tapşırıqlar qiymətləndirmənin məqsədi nəzərə alınmaqla hazırlanmalıdır. Müəllimə onuncu sinif sinfi haqqında əvəzsiz məlumat verən eyni zəngin və tələbkar icra tapşırığı – çünki o, onların son 6 həftə ərzində ötürülmə genetikasını öyrəndiklərini bilir – müəllimlərin böyük əksəriyyətinin biliyini qiymətləndirmək üçün keçilməz və dəyərsiz ola bilər. Böyük miqyaslı qiymətləndirmələr ümumiyyətlə bütün imtahan verənlər üçün eyni növ sübutlar toplayır; beləliklə, müşahidələr bir şagirdin bu yaxınlarda keçirdiyi xüsusi təlimatla sıx bağlı ola bilməz.

Təfsir

Hər bir qiymətləndirmə müşahidələrdən toplanmış sübutları şərh etmək üçün müəyyən fərziyyələrə və modellərə əsaslanır. Üçbucağın təfsir küncü səhv müşahidələrdən əsas götürmək üçün istifadə olunan bütün üsulları və vasitələri əhatə edir . O, bir sıra qiymətləndirmə tapşırıqlarından əldə edilən müşahidələrin qiymətləndirilən bilik və bacarıqlar haqqında necə sübut təşkil etdiyini ifadə edir. Genişmiqyaslı qiymətləndirmə kontekstində şərh metodu adətən statistik modeldir ki, bu da müxtəlif səviyyəli şagird səviyyələri verilmiş məlumatlarda gözlənilən nümunələrin səciyyələndirilməsi və ya ümumiləşdirilməsidir.

Mənbə: National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine. 2001. Knowing What Students Know: The Science and Design of Educational Assessment. Washington, DC: The National Academies Press.

(Milli Elmlər, Mühəndislik və Tibb Akademiyaları. 2001. Şagirdlərin nə bildiyini bilmək: Təhsilin qiymətləndirilməsinin elmi və dizaynı. Vaşinqton, DC: Milli Akademiyalar Mətbuatı.)

https://doi.org/10.17226/10019.

Kamil Zeynalov